Misplaced Pages

บทความนี้อาศัยการอ้างอิงจากแหล่งข้อมูลปฐมภูมิมากเกินไป กรุณาปรับปรุงนี้โดยเพิ่มแหล่งข้อมูลทุติยภูมิหรือตติยภูมิ (เรียนรู้ว่าจะนำสารแม่แบบนี้ออกได้อย่างไรและเมื่อไร)

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ ชั้น 4 เจ้าฟ้าชั้นโท
ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์
ดำรงตำแหน่ง	12 มกราคม พ.ศ. 2477 - 2 มีนาคม พ.ศ. 2478
รัชสมัย	พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว
นายกรัฐมนตรี	พระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน)
เสนาบดีกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ
ดำรงตำแหน่ง 21 มีนาคม พ.ศ. 2435 – 23 ธันวาคม พ.ศ. 2437
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
ก่อนหน้า	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระจักรพรรดิพงษ์
ถัดไป	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนศิริธัชสังกาศ
เสนาบดีกระทรวงโยธาธิการ
ดำรงตำแหน่ง 1 เมษายน พ.ศ. 2435 – 20 มีนาคม พ.ศ. 2436
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
ก่อนหน้า	สถาปนากระทรวง
ถัดไป	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์
ดำรงตำแหน่ง 2 กันยายน พ.ศ. 2444 – 12 มิถุนายน พ.ศ. 2450
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
ก่อนหน้า	เจ้าพระยาเทเวศร์วงศ์วิวัฒน์ (หม่อมราชวงศ์หลาน กุญชร)
ถัดไป	พระยาสุริยานุวัตร
เสนาบดีกระทรวงกลาโหม
ดำรงตำแหน่ง พ.ศ. 2437 – 2 กันยายน พ.ศ. 2442
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
ก่อนหน้า	เจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ (พุ่ม ศรีไชยยันต์) (ในฐานะ สมุหพระกลาโหม)
ถัดไป	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม
เสนาบดีกระทรวงวัง
ดำรงตำแหน่ง 13 มิถุนายน พ.ศ. 2448 – กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2452
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
ก่อนหน้า	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา
ถัดไป	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์
อภิรัฐมนตรี
ดำรงตำแหน่ง 28 พฤศจิกายน พ.ศ. 2468 – 17 กรกฎาคม พ.ศ. 2475
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว
องคมนตรี
ดำรงตำแหน่ง 30 พฤษภาคม พ.ศ. 2430 – พ.ศ. 2435
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
ผู้บัญชาการกรมยุทธยาธิการ
ดำรงตำแหน่ง มีนาคม พ.ศ. 2439 – เมษายน พ.ศ. 2442
เสนาบดี	พระองค์เอง
ก่อนหน้า	สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช
ถัดไป	สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช
ประสูติ	28 เมษายน พ.ศ. 2406 จังหวัดพระนคร ประเทศสยาม (ปัจจุบัน กรุงเทพมหานคร ประเทศไทย)
สิ้นพระชนม์	10 มีนาคม พ.ศ. 2490 (83 ปี) วังคลองเตย​ จังหวัดพระนคร ประเทศไทย (ปัจจุบัน พิพิธภัณฑ์ตำหนักปลายเนิน กรุงเทพมหานคร)
พระราชทานเพลิง	19 เมษายน พ.ศ. 2493 พระเมรุ ท้องสนามหลวง
หม่อม	หม่อมราชวงศ์ปลื้ม ศิริวงศ์ มาลัย เศวตามร์ หม่อมราชวงศ์โต จิตรพงศ์
พระนามเต็ม สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ มหามกุฏพงศนฤบดินทร์ ปรมินทรานุชาธิเบนทร์ อัฐเมนทรราชอัยยกา สวามิภักดิ์สยามวิชิต สรรพศิลปสิทธิวิทยาธร สุรจิตรกรศุภโกศล ประพนธปรีชาชาญโบราณคดี สังคีตวาทิตวิธีวิจารณ์ มโหฬารสีตลัธยาศรัย พุทธาทิไตรรัตนสรณานุวัตน์ ขัตติยเดชานุภาพบพิตร พระนามเดิม พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิตรเจริญ
พระบุตร	9 องค์
ราชวงศ์	จักรี
ราชสกุล	จิตรพงศ์
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระมารดา	พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพรรณราย
ศาสนา	เถรวาท
อาชีพ	ทหาร นักการเมือง ศิลปิน นักวิชาการ
ลายพระอภิไธย
ยศที่ได้รับการแต่งตั้ง
รับใช้	สยาม
แผนก/สังกัด	กองทัพสยาม
ชั้นยศ	พลเอก
บังคับบัญชา	รั้งตำแหน่งผู้บัญชาการกรมทหารเรือ ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ

พลเอก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ (28 เมษายน พ.ศ. 2406 – 10 มีนาคม พ.ศ. 2490) เป็นพระราชวงศ์สยาม อภิรัฐมนตรี นายพล นักปราชญ์ และพหูสูต นอกจากนี้พระองค์ยังได้รับการยกย่องว่าเป็น "นายช่างใหญ่แห่งกรุงสยาม"เนื่องจากพระปรีชาสามารถด้านงานช่างของพระองค์

พระประวัติ

ประสูติ

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ทรงเป็นพระราชโอรสองค์ที่ 63 ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพรรณราย ประสูติเมื่อวันอังคาร ขึ้น 11 ค่ำ เดือน 6 ปีกุน เบญจศก จ.ศ. 1225 ตรงกับวันที่ 28 เมษายน พ.ศ. 2406 แรกประสูติมีสกุลยศเป็นพระองค์เจ้า และได้รับพระราชทานพระนามจากสมเด็จพระบรมชนกนาถโดยมีพระราชหัตถเลขา ดังนี้

"สมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกล้าเจ้ากรุงสยามผู้พระบิดา ขอตั้งนามบุตรชายที่ประสูติจากหญิงแฉ่พรรณรายผู้มารดา ในวันอังคาร เดือน 6 ขึ้น 11 ค่ำ ปีกุนเบญจศกนั้นว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิตรเจริญ สิงหนาม ขอจงมีความเจริญชนมายุ พรรณ สุข พล ปฏิภาณ ศุภสารสมบัติ สุวรรณหิรัญรัตนยศบริวารศฤงคารศักดานุภาพ ตระบะเดชพิเศษคุณสุนทรศรีสวัสดิ พิพัฒนมงคลพิบุลยผลทุกประการ เทอญ"

เมื่อครั้งที่สมเด็จพระบรมชนกนาถสวรรคต พระองค์มีพระชันษาเพียง 5 ปี แต่ทรงจำถึงตอนหนึ่งว่า "สมเด็จพระราชบิดาทรงประทับนั่งที่เก้าอี้ที่หมุนได้ ทรงฉลองพระองค์สีแดงสด"

ในปี พ.ศ. 2428 ได้รับการสถาปนาจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวขึ้นเป็นพระองค์เจ้าต่างกรม มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า พระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนนริศรานุวัติวงษ นอกจากนี้ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวยังมีพระราชดำริว่า หม่อมเจ้าพรรณราย พระมารดาในพระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนนริศรานุวัติวงษนั้น นับเป็นพระเจ้าหลานเธอในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว และเป็นพระขนิษฐาร่วมพระชนกในสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี (สมเด็จพระบรมราชชนนีในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว) ดังนั้น พระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนนริศรานุวัติวงษจึงมีพระอัยการ่วมกับพระองค์ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงมีพระบรมราชโองการสถาปนา พระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนนริศรานุวัติวงษ ขึ้นเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนนริศรานุวัติวงษ พร้อมกันนี้ทรงสถาปนาพระเชษฐภคินีในพระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนนริศรานุวัติวงษ ขึ้นเป็น พระเจ้าน้องนางเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนขัตติยกัลยา ด้วย

รับราชการ

พระองค์ทรงได้รับแต่งตั้งเป็นองคมนตรี เมื่อวันที่ 30 พฤษภาคม พ.ศ. 2430

หลังจากที่ได้รับราชการสนองพระเดชพระคุณในตำแหน่งต่าง ๆ เช่น เสนาบดีกระทรวงโยธาธิการ เสนาบดีกระทรวงพระคลัง เสนาบดีกระทรวงกลาโหม ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ ผู้บัญชาการทหารเรือ จนกระทั่งได้รับพระราชทานพระยศเป็น พลโท เมื่อวันที่ 20 กันยายน พ.ศ. 2444 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงมีพระราชดำริเห็นควรที่จะสถาปนาให้ดำรงพระอิสริยยศที่ "กรมหลวง" ได้ กอปรกับการสิ้นพระชนม์ของสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระจักรพรรดิพงษ์ ซึ่งเป็นพระโสทรานุชา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงสถาปนาพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนนริศรานุวัติวงษขึ้นเป็นเจ้าฟ้าต่างกรม มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงนริศรานุวัตติวงษ์ เมื่อ ปี พ.ศ. 2448

เมื่อ พ.ศ. 2452 พระองค์ประชวรด้วยโรคพระหทัยโตขณะที่ยังทรงรับราชการในตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงวัง จึงได้กราบถวายบังคมลาออกจากราชการ โดยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานพระบรมราชานุญาตตามที่ทรงขอ จนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ถึงแม้ด้วยพระโรคที่พระองค์เป็นอยู่นั้นไม่เอื้ออำนวยให้พระองค์ทรงสามารถรับราชการในตำแหน่งที่สำคัญ ๆ ได้ แต่พระองค์ก็ยังคงรับราชการส่วนพระองค์ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยทรงออกแบบงานต่าง ๆ ตามพระราชประสงค์ เช่น พระโกศพระบรมอัฐิและพระวิมานทองคำลงยาราชาวดีสำหรับประดิษฐานพระบรมอัฐิพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นต้น ดังนั้น พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงมีพระบรมราชโองการเลื่อนกรมสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงนริศรานุวัตติวงษ์ ขึ้นเป็นกรมพระ มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า สมเด็จพระเจ้าบรมวงษ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ มหามกุฏพงศ์นฤบดินทร ปรมินทรานุชาธิเบนทร์ ปรเมนทรราชปิตุลา สวามิภักดิ์สยามวิชิต สรรพศิลปสิทธิวิทยาธร สุรจิตรกรศุภโกศล ประพนธปรีชาชาญโบราณคดี สังคีตวาทิตวิธีวิจารณ์ มโหฬารสีตลัธยาศรัย พุทธาทิไตรรัตนสรณานุวัติ ขัตติยเดชานุภาพบพิตร

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงได้รับแต่งตั้งเป็นอภิรัฐมนตรี ตั้งแต่วันที่ 28 พฤศจิกายน พ.ศ. 2468 ถึงวันที่ 17 กรกฎาคม พ.ศ. 2475

วันที่ 31 ธันวาคม พ.ศ. 2488 พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทรมีพระราชโองการให้เลื่อนเป็นกรมพระยา มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัตติวงศ์ มหามกุฎพงศนฤบดินทร์ ปรมินทรานุชาธิเบนทร์ อัฐเมนทรราชอัยยกา สวามิภักดิ์สยามวิชิต สรรพศิลปสิทธิวิทยาธร สุรจิตรกรศุภโกศล ประพนธปรีชาชาญโบราณคดี สังคีตวาทิตวิธิวิจารณ์ มโหฬารสีตลัธยาศรัย พุทธาทิไตรรัตนสรณานุวัตน์ ขัตติยเดชานุภาพบพิตร ทรงศักดินา 50000

สิ้นพระชนม์

ตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว พระองค์ทรงใช้เวลาส่วนใหญ่กับงานศิลปะและวิทยาการจนพระกำลังพระปัญญาเสื่อมลงทุกที ด้วยทรงพระชราด้วยโรคภัยเบียดเบียน คือ โรคพระหทัยโต หลอดลมอักเสบเรื้อรัง และโรคเส้นพระโลหิตแข็ง วันที่ 10 มีนาคม พ.ศ. 2490 จึงสิ้นพระชนม์โดยสงบ ขณะมีพระชันษาได้ 83 ปี นับเป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่มีพระชันษาสูงที่สุด และเป็นพระองค์เดียวที่มีพระชนม์ชีพมาถึงรัชสมัยรัชกาลที่ 9 ในการนี้ พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ไว้ทุกข์ในพระราชสำนักมีกำหนด 15 วัน และพระราชทานพระโกศทองใหญ่ ประดับพุ่มเฟื่อง แทนพระโกศทองน้อยที่ทรงพระศพอยู่แต่เดิม เป็นการเพิ่มพระเกียรติยศขึ้นเป็นพิเศษ โดยมีพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ ท้องสนามหลวง เมื่อวันที่ 19 เมษายน พ.ศ. 2493 โดยใช้พระเมรุมาศองค์เดียวกับพระเมรุมาศพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร

พระกรณียกิจ

ด้านราชการ

ทรงดำรงตำแหน่งเป็นเสนาบดีหลายกระทรวง ประกอบไปด้วย กระทรวงโยธาธิการ กระทรวงพระคลังมหาสมบัติ กระทรวงกลาโหม กระทรวงวัง ทั้งยังดำรงตำแหน่งองคมนตรีและรัฐมนตรีสภา และสมาชิกสภาการคลัง

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงดำรงตำแหน่งอภิรัฐมนตรีที่ปรึกษาราชการแผ่นดิน อุปนายกราชบัณฑิตยสภา แผนกศิลปากร และพระองค์ยังได้รับการแต่งตั้งให้ดำรงตำแหน่งผู้กำกับการพระราชวงศ์ มีหน้าที่สนองพระเดชพระคุณในพระราชกรณียกิจส่วนพระองค์พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยพระราชวงศ์พระองค์ใดที่มีกิจที่ไม่ต้องกราบบังคมทูลพระกรุณาก็ให้ติดต่อกราบบังคมทูลต่อพระองค์แทน นอกจากนี้ ในขณะที่พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จยังต่างประเทศ พระองค์ได้รับการแต่งตั้งให้ดำรงตำแหน่งผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ ตั้งแต่วันที่ 12 มกราคม พ.ศ. 2476 จนกระทั่ง พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสละราชสมบัติ พระองค์จึงพ้นจากตำแหน่งผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์

ด้านศิลปกรรม

งานสถาปัตยกรรมที่โปรดทำมากคือ แบบพระเมรุ โดยตรัสว่า "เป็นงานที่ทำขึ้นใช้ชั่วคราวแล้วรื้อทิ้งไป เป็นโอกาสได้ทดลองใช้ปัญญาความคิดแผลงได้เต็มที่ จะผิดพลาดไปบ้างก็ไม่สู้กระไร ระวังเพียงอย่างเดียวคือเรื่องทุนเท่านั้น"

ด้านสถาปัตยกรรม

• การออกแบบก่อสร้างพระอุโบสถวัดเบญจมบพิตร ถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อ พ.ศ. 2442
• การออกแบบก่อสร้างอาคารเรียนโรงเรียนมัธยมวัดเบญจมบพิตร เริ่มก่อสร้างเมื่อ วันที่ 4 มิถุนายน รัตนโกสินทรศก 121 (พ.ศ. 2445) หรือ ร.ศ. 121

งานด้านสถาปัตยกรรมเป็นงานที่พระองค์ทรงพิถีพิถันอย่างมาก เพราะตรัสว่า "ต้องระวังเพราะสร้างขึ้นก็เพื่อความพอใจ ความเพลิดเพลินตา ไม่ใช่สร้างขึ้นเพื่ออยากจะรื้อทิ้ง ทุนรอนที่เสียไปก็ใช่จะเอาคืนมาได้ ผลที่สุดก็ต้องทิ้งไว้เป็นอนุสาวรีย์สำหรับขายความอาย"

ด้านภาพจิตรกรรม

ภาพเขียน

• ภาพเขียนสีน้ำมันประกอบพระราชพงศาวดาร แผ่นดินพระเจ้าท้ายสระครั้งกรุงศรีอยุธยา เป็นภาพช้างทรงพระมหาอุปราชแทงช้างพระที่นั่ง ภาพเขียนรถพระอาทิตย์ที่เพดานพระที่นั่งภานุมาศจำรูญ (พระที่นั่งบรมพิมาน)
• ภาพประกอบเรื่องธรรมาธรรมะสงคราม
• ภาพแบบพัดต่าง ๆ

ฯลฯ

ด้านออกแบบ

• ออกแบบตรากระทรวงต่าง ๆ
• อนุสาวรีย์ทหารอาสา
• อนุสาวรีย์สงครามโลกครั้งที่หนึ่ง
• อุทกทาน (องค์พระธรณีบีบมวยผมที่เชิงสะพานผ่านพิภพลีลา)
• พระปฐมบรมราชานุสรณ์เชิงสะพานพระพุทธยอดฟ้า
• พระเมรุมาศ และพระเมรุของพระบรมวงศ์หลายพระองค์
• พระพุทธไสยาสน์ ประดิษฐาน ห้องกรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย ตึกไชยันต์ โรงเรียนวัดราชาธิวาส สร้างอุทิศถวายและบรรจุพระอัฐิ และพระอังคาร ของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย

ด้านวรรณกรรม

มีทั้งร้อยแก้วและร้อยกรอง เช่น โคลงประกอบภาพจิตรกรรมภาพพระราชพงศาวดาร โคลงประกอบเรื่องรามเกียรติ์ ทรงพระนิพนธ์เมื่องานฉลองพระนครครบรอบร้อยปี, ลายพระหัตถ์โต้ตอบประทานบุคคลต่าง ๆ เช่น จดหมายเวรโต้ตอบกับสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ลายพระหัตถ์ประทานความรู้ในลักษณะจดหมายโต้ตอบพระสารประเสริฐและพระยาอนุมานราชธน เรื่องภาษาและประเพณี ลายพระหัตถ์โต้ตอบเหล่านี้ เป็นเหมือนคลังความรู้สำหรับผู้สนใจใฝ่ศึกษาค้นคว้าทั่วไป

ด้านดุริยางคศิลป์และนาฏศิลป์

ทรงสนพระทัยทั้งดนตรีไทยและดนตรีสากล โดยเฉพาะดนตรีไทยนั้นทรงฝึกฝนมาแต่พระเยาว์ ทรงถนัดเล่นปี่พาทย์และระนาดมากกว่าเครื่องดนตรีอื่น ๆ

เพลงพระนิพนธ์

1. เพลงสรรเสริญพระบารมี (คำร้อง)
2. เพลงเขมรไทรโยค
3. เพลงตับ เช่น ตับแม่ศรีทรงเครื่อง ตับเรื่องขอมดำดิน

ด้านบทละคร

ทรงนิพนธ์บทละครดึกดำบรรพ์ไว้หลายเรื่อง เช่น

1. สังข์ทอง ตอนทิ้งพวงมาลัย ตีคลี และตอนถอดรูป
2. คาวี ตอนเผาพระขรรค์ ชุบตัว และตอนหึง
3. อิเหนา ตอนตัดดอกไม้ฉายกริช ไหว้พระ และตอนบวงสรวง
4. รามเกียรติ์ ตอนศูรปนขาตีสีดา

พระโอรสและพระธิดา

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ทรงเป็นต้นราชสกุลจิตรพงศ์ มีหม่อม 3 ท่าน ได้แก่

1. หม่อมราชวงศ์ปลื้ม (ราชสกุลเดิม: ศิริวงศ์) พระธิดาในพระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประเสริฐศักดิ์ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานให้เป็นสะใภ้หลวง
2. หม่อมมาลัย (สกุลเดิม: เศวตามร์) ธิดาพระสาครสมบัติ (เผือก เศวตามร์)
3. หม่อมราชวงศ์โต (ราชสกุลเดิม: งอนรถ) ธิดาในหม่อมเจ้าแดง งอนรถ กับหม่อมวัน งอนรถ ณ อยุธยา

โดยมีพระโอรสธิดารวมทั้งหมด 9 พระองค์ เป็นชาย 5 พระองค์ และหญิง 4 พระองค์

พระรูป	พระนาม	หม่อมมารดา	ประสูติ	สิ้นชีพิตักษัย	คู่สมรส
	1. หม่อมเจ้าหญิงปลื้มจิตร (ท่านหญิงเอื้อย)	หม่อมราชวงศ์ปลื้ม	6 มกราคม พ.ศ. 2433	29 ธันวาคม พ.ศ. 2459
	2. หม่อมเจ้าอ้าย (ท่านชายอ้าย)	ที่ 1 ในหม่อมมาลัย	ไม่ทราบปี	5 กันยายน พ.ศ. 2446
	3. หม่อมเจ้าเจริญใจ (ท่านชายยี่)	ที่ 2 ในหม่อมมาลัย	28 พฤษภาคม พ.ศ. 2440	2 พฤษภาคม พ.ศ. 2493	หม่อมอ่อน
	4. หม่อมเจ้าสาม (ท่านชายสาม)	ที่ 1 ในหม่อมราชวงศ์โต	พ.ศ. 2447	พ.ศ. 2447
	5. หม่อมเจ้าหญิงประโลมจิตร ไชยันต์ (ท่านหญิงอี่)	ที่ 2 ในหม่อมราชวงศ์โต	8 มีนาคม พ.ศ. 2448	31 ตุลาคม พ.ศ. 2513	หม่อมเจ้าตระนักนิธิผล ไชยันต์
	6. หม่อมเจ้าหญิงดวงจิตร (ท่านหญิงอาม)	ที่ 3 ในหม่อมราชวงศ์โต	26 กันยายน พ.ศ. 2451	6 กันยายน พ.ศ. 2548
	7. หม่อมเจ้ายาใจ (ท่านชายไส)	ที่ 4 ในหม่อมราชวงศ์โต	28 ธันวาคม พ.ศ. 2453	28 พฤศจิกายน พ.ศ. 2539	หม่อมจักลิน (ดูบัวส์)
	8. หม่อมเจ้าเพลารถ (ท่านชายงั่ว)	ที่ 5 ในหม่อมราชวงศ์โต	3 ธันวาคม พ.ศ. 2457	26 มีนาคม พ.ศ. 2537	หม่อมเจ้ากุมารีเฉลิมลักษณ์ (ดิศกุล)
	9. หม่อมเจ้าหญิงกรณิกา (ท่านหญิงไอ)	ที่ 6 ในหม่อมราชวงศ์โต	11 ธันวาคม พ.ศ. 2459	6 พฤษภาคม พ.ศ. 2558

พระยศ

พลเอก นายกองตรี สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์
รับใช้	ไทย
แผนก/สังกัด	กองทัพบกสยาม
ชั้นยศ	พลเอก

พระยศทหาร

• พ.ศ. 2431 นายพลตรี
• 20 กันยายน พ.ศ. 2444 นายพลโท
• 10 กันยายน พ.ศ. 2466 นายพลเอก

พระยศพลเรือน

• 22 กันยายน พ.ศ. 2455 - มหาเสวกเอก

พระเกียรติยศ

พระอิสริยยศ

ธรรมเนียมพระยศของ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์
ธงประจำพระอิสริยยศ
ตราประจำพระองค์
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พะยะค่ะ/เพคะ

• 28 เมษายน พ.ศ. 2406 – 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 : พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจิตรเจริญ
• 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 – 10 มีนาคม พ.ศ. 2428 : พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าจิตรเจริญ
• 10 มีนาคม พ.ศ. 2428 – 18 ธันวาคม พ.ศ. 2430 : พระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนนริศรานุวัดติวงศ์
• 18 ธันวาคม พ.ศ. 2430 – 10 พฤศจิกายน พ.ศ. 2448 : พระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนนริศรานุวัดติวงศ์
• 10 พฤศจิกายน พ.ศ. 2448 – 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 : สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงนริศรานุวัดติวงศ์
• 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 – 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 : สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงนริศรานุวัดติวงศ์
• 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 – 31 ธันวาคม พ.ศ. 2488 : สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ มหามกุฏพงศ์นฤบดินทร ปรมินทรานุชาธิเบนทร์ ปรเมนทรราชปิตุลา สวามิภักดิ์สยามวิชิต สรรพศิลปสิทธิวิทยาธร สุรจิตรกรศุภโกศล ประพนธปรีชาชาญโบราณคดี สังคีตวาทิตวิธีวิจารณ์ มโหฬารสีตลัธยาศรัย พุทธาทิไตรรัตนสรณานุวัติ ขัตติยเดชานุภาพบพิตร
• 31 ธันวาคม พ.ศ. 2488 – 10 มีนาคม พ.ศ. 2490 : สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ มหามกุฏพงศนฤบดินทร์ ปรมินทรานุชาธิเบนทร์ อัฐเมนทรราชอัยยกา สวามิภักดิ์สยามวิชิต สรรพศิลปสิทธิวิทยาธร สุรจิตรกรศุภโกศล ประพนธปรีชาชาญโบราณคดี สังคีตวาทิตวิธีวิจารณ์ มโหฬารสีตลัธยาศรัย พุทธาทิไตรรัตนสรณานุวัตน์ ขัตติยเดชานุภาพบพิตร

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

พลเอก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ตระกูลต่างๆ ดังนี้

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ไทย

• พ.ศ. 2481 – เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า) (ดาราประดับเพชร)
• พ.ศ. 2436 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นโบราณมงคลนพรัตนราชวราภรณ์ (น.ร.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2443 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้าวิเศษ (ป.จ.ว.) (สังวาลจุลจอมเกล้าลงยาราชาวดี)
• พ.ศ. 2459 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์รัตนวราภรณ์ (ร.ว.) (ฝ่ายหน้า)‎
• พ.ศ. 2468 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นสูงสุด มหาปรมาภรณ์ช้างเผือก (ม.ป.ช.)
• พ.ศ. 2461 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นสูงสุด มหาวชิรมงกุฎ (ม.ว.ม.)
• พ.ศ. 2436 – เหรียญดุษฎีมาลา เข็มราชการแผ่นดิน (ร.ด.ม.(ผ))
• พ.ศ. 2433 – เหรียญดุษฎีมาลา เข็มศิลปวิทยา (ร.ด.ม.(ศ))
• พ.ศ. 2436 – เหรียญจักรมาลา (ร.จ.ม.)
• พ.ศ. 2469 – เหรียญศารทูลมาลา (ร.ศ.ท.)
• พ.ศ. 2447 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 4 ชั้นที่ 2 (ม.ป.ร.2)
• พ.ศ. 2451 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 5 ชั้นที่ 1 (จ.ป.ร.1)
• พ.ศ. 2453 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 1 (ว.ป.ร.1)
• พ.ศ. 2469 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 7 ชั้นที่ 1 (ป.ป.ร.1)
• พ.ศ. 2481 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 8 ชั้นที่ 1 (อ.ป.ร.1)
• พ.ศ. 2441 – เหรียญราชินี (ส.ผ.)
• พ.ศ. 2450 – เข็มอักษรเสด็จพระราชดำเนินประพาสยุโรป (เข็มทอง)
• พ.ศ. 2452 – เข็มพระชนมายุสมมงคล ชั้นที่ 1 (ทองคำลงยาราชาวดี)

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ต่างประเทศ

•  อิตาลี:
  • พ.ศ. 2435 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์มงกุฏอิตาลี ชั้นที่ 1

พระสมัญญานาม

• พระบิดาช่างศิลป์แห่งกรุงสยาม และ นายช่างใหญ่แห่งกรุงสยาม
• พระบิดาทางด้านสถาปัตยกรรมไทย

การระลึก

วันที่ 28 เมษายนเป็นวันครบรอบวันประสูติของพระองค์ ทุกปีจะมีงาน "วันนริศ" ณ ตำหนักปลายเนิน คลองเตย มีการแสดงละคร การบรรเลงเพลงพระนิพนธ์ การตั้งแสดงงานฝีพระหัตถ์บางชิ้น และการมอบ "ทุนนริศรานุวัดติวงศ์" แก่นักศึกษาในสาขาวิชาศิลปะ

เนื่องในวาระฉลองวันประสูติครบ 100 พรรษาของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ในวันที่ 28 เมษายน พ.ศ. 2506 องค์การศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ หรือยูเนสโก ได้ประกาศยกย่องให้พระองค์เป็นบุคคลสำคัญของโลกประจำปี พ.ศ. 2506 นับเป็นบุคคลไทยคนที่ 2 ที่ได้รับการยกย่องดังกล่าว

พงศาวลี

อ้างอิง

เชิงอรรถ

1. ↑ พระราชกฤษฎีกา ตั้งผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ พุทธศักราช ๒๔๗๖ เก็บถาวร 2011-11-08 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน ราชกิจจานุเบกษา, 11 มกราคม 2476, เล่ม 50, หน้า 838, สืบค้นวันที่ 6 พฤศจิกายน 2561
2. ↑ นับตามปีปฏิทินสากล
3. ↑ Silpakorn Channel. "Documentary of Prince Naris Official" (Video, subtitled). YouTube (ภาษาไทย และ อังกฤษ). Silpakorn University. เก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2021-12-21. สืบค้นเมื่อ 2019-04-25.
4. ↑ จอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ, คาถาพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานพระนามพระราชโอรสธิดา, โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร, พ.ศ. 2472
5. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศตั้งกรม, เล่ม ๑, ตอน ๖๕, ๑๕ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๘, หน้า ๕๖๗
6. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, คำประกาศตั้งเจ้าฟ้ากรมขุน (พระเจ้าน้องนางเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนขัติยกัลยา และพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนนริศรานุวัติวงษ) เก็บถาวร 2011-11-08 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม 4, ตอน 37, 30 ธันวาคม พ.ศ. 2430, หน้า 293
7. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, ข่าวตั้งปริวีเคาน์ซิลเลอร์, เล่ม 4, หน้า 45
8. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, สัญญาบัตรปริวีเคาน์ซิลเลอร์, เล่ม 4, หน้า 47-48
9. ↑ ได้รับราชการสนองพระเดชพระคุณในตำแหน่งต่าง ๆ
10. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศเลื่อนกรมและตั้งเจ้าพระยา, เล่ม ๒๒, ตอน ๓๔, ๑๙ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๔๘, หน้า ๗๓๗
11. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระบรมราชโองการ ประกาศ เลื่อนกรม ตั้งกรม ตั้งพระองค์เจ้า และตั้งเจ้าพระยา, เล่ม ๓๐, ตอน ก, ๑๑ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๕๖, หน้า ๓๒๙
12. ↑ "พระราชดำรัสทรงตั้งอภิรัฐมนตรีสภา" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 42 (0 ง): 2618. 28 พฤศจิกายน 2468. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2016-08-16. สืบค้นเมื่อ 8 มีนาคม 2562. {{cite journal}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= (help)
13. ↑ "พระบรมราชโองการ ประกาศ เลิกอภิรัฐมนตรีสภา" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 49 (0 ก): 2618. 17 กรกฎาคม 2475. สืบค้นเมื่อ 8 มีนาคม 2562. {{cite journal}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= (help)
14. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระบรมราชโองการ ประกาศ สถาปนาสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัติวงศ์ ขึ้นเป็นสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอเจ้าฟ้ากรมพระยา, เล่ม ๖๓, ตอนที่ ๑ ก, ๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๘๙, หน้า ๕-๘
15. ↑ "ข่าวในพระราชสำนัก วันอังคาร ที่ ๑๑ มีนาคม ๒๔๙๐ กำหนดการ พระราชกุศลทักษิณานุสรณ์พระราชทานสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัตติวงศ์ พุทธศักราช ๒๔๙๐" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 64 (13 ง): 491. 18 มีนาคม 2490. สืบค้นเมื่อ 13 สิงหาคม 2563. {{cite journal}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= (help)
16. ↑ "กำหนดการ ที่ ๗/๒๔๙๓ พระราชทานเพลิงพระศพจอมพล สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์วรพินิต พระศพพลเอก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัตติวงศ์ และพระศพ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพวงสร้อยสอางค์พระองค์เจ้าประภาพรรณพิไลย ณ พระเมรุท้องสนามหลวง พุทธศักราช ๒๔๙๓" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 67 (21 ง): 1525, 1540–1550. 11 เมษายน 2493. สืบค้นเมื่อ 14 มีนาคม 2562. {{cite journal}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= (help)
17. ↑ การดำรงตำแหน่งเสนาบดี
18. ↑ ดำรงตำแหน่งกระทรวงโยธาธิการ
19. ↑ ดำรงตำแหน่งกระทรวงต่างๆ
20. ↑ ดำรงตำแหน่งองคมนตรีและรัฐมนตรี
21. ↑ ประกาศตั้งสมาชิกสภาการคลัง
22. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระบรมราชโองการ ประกาศ ตั้งผู้กำกับการพระราชวงศ์(สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์), เล่ม ๔๔, ตอน ๐ ก, ๒๓ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๗๐, หน้า ๒๓๘
23. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชกฤษฎีกาตั้งผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ พุทธศักราช ๒๔๗๖ เก็บถาวร 2011-11-08 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๕๐, ตอน ๐ ก, ๑๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๗๖, หน้า ๘๓๘
24. ↑ พระราชทานสัญญาบัตรทหาร
25. ↑ พระราชทานสัญญาบัตรทหารบก
26. ↑ พระราชทานยศทหารบก
27. ↑ ราชกิจจานุเบกษา,ประกาศพระราชทานยศแก่ข้าราชการในกระทรวงวัง เล่ม 29 หน้า 1405 วันที่ 22 กันยายน 2455
28. ↑ ผู้บัญชาการทหารบก พลเอก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ เก็บถาวร 2019-09-25 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน จากเว็บไซต์กองทัพบก
29. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, แจ้งความสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ เก็บถาวร 2022-10-19 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๕๕ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๒๘๐๑, ๑๘ พฤศจิกายน ๒๔๘๑
30. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, ถวายบังคมพระบรมรูปและพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ เก็บถาวร 2019-05-07 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๑๐ ตอนที่ ๓๔ หน้า ๓๖๘, ๑๙ พฤศจิกายน ๑๑๒
31. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ฝ่ายหน้า และ ฝ่ายใน, เล่ม ๑๗ ตอนที่ ๓๕ หน้า ๕๐๑, ๒๕ พฤศจิกายน ๑๑๙
32. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าฝ่ายหน้า, เล่ม ๒๒ ตอนที่ ๓๕ หน้า ๗๖๒, ๒๖ พฤศจิกายน ๑๒๒
33. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานตรารัตนวราภรณ์ เก็บถาวร 2022-10-19 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๓๓ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๒๙๒๓, ๒๑ มกราคม ๒๔๕๙
34. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ เก็บถาวร 2022-10-19 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๔๒ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๓๖๗๐, ๗ มีนาคม ๒๔๖๘
35. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ เก็บถาวร 2022-10-15 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๓๕ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๒๘๔๘, ๑๙ มกราคม ๒๔๖๑
36. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์, เล่ม ๑๐ ตอนที่ ๓๙ หน้า ๔๓๔, ๒๔ ธันวาคม ๑๑๒
37. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญดุษฎีมาลา เก็บถาวร 2016-03-04 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๗ ตอนที่ ๔๓ หน้า ๓๙๒, ๒๕ มกราคม ๑๐๙
38. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ เก็บถาวร 2020-07-03 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๑๐ ตอนที่ ๔๑ หน้า ๔๕๖, ๗ มกราคม ๑๑๒
39. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, ส่งเครื่องราชอิสริยาภรณ์ไปพระราชทาน เก็บถาวร 2022-09-27 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๔๓ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๔๓๙, ๒ พฤษภาคม ๒๔๖๙
40. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ ๔ เก็บถาวร 2016-03-04 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๒๑ ตอนที่ ๓๒ หน้า ๕๖๕, ๖ พฤศจิกายน ๑๒๓
41. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลปัจจุบันฝ่ายหน้า, เล่ม ๒๕ ตอนที่ ๓๕ หน้า ๑๐๑๒, ๒๙ พฤศจิกายน ๑๒๕
42. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ เก็บถาวร 2022-06-13 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๒๗ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๒๔๑๐, ๑๑ มกราคม ๑๒๙
43. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ฝ่ายหน้า เก็บถาวร 2022-09-27 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๔๓ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๓๑๒๐, ๒๖ พฤศจิกายน ๒๔๖๙
44. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, แจ้งความสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ เก็บถาวร 2022-09-28 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๕๕ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๒๙๖๐, ๒๘ พฤศจิกายน ๒๔๘๑
45. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญราชินี, เล่ม ๑๕ ตอนที่ ๒๖ หน้า ๒๘๓, ๒๕ กันยายน ๑๑๗
46. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเข็มอักษรเสด็จพระราชดำเนินประพาสยุโรป, เล่ม ๒๔ ตอนที่ ๓๔ หน้า ๘๘๕, ๒๘ พฤศจิกายน ๑๒๖
47. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเข็มพระชนมายุสมมงคล เก็บถาวร 2022-09-27 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๒๖ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๒๖๓๐, ๖ มีนาคม ๑๒๘
48. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานพระบรมราชานุญาตเครื่องราชอิสริยาภรณ์ต่างประเทศ, เล่ม ๙ ตอนที่ ๕ หน้า ๓๕, ๑ พฤษภาคม ๑๑๑
49. ↑ คนและเหตุการณ์ของไทยที่ยูเนสโกยกย่อง
50. ↑ พระบิดาช่างศิลป์แห่งกรุงสยาม
51. ↑ "นายช่างใหญ่แห่งกรุงสยาม" (PDF). คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2020-12-01. สืบค้นเมื่อ 2018-07-13.
52. ↑ พระบิดาทางด้านสถาปัตยกรรมไทย
53. ↑ การเฉลิมฉลองบุคคลสำคัญและเหตุการณ์สำคัญทางประวัติศาสตร์ จากเว็บไซต์ สำนักเลขาธิการคณะกรรมการแห่งชาติ ว่าด้วยการศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ

บรรณานุกรม

• สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ราชสกุลวงศ์. กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554. 296 หน้า. หน้า 73-74. ISBN 978-974-417-594-6

ก่อนหน้า		สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์		ถัดไป
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระจักรพรรดิพงษ์		เสนาบดีกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ (21 มีนาคม พ.ศ. 2435 - 23 ธันวาคม พ.ศ. 2437)		พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนศิริธัชสังกาศ
เจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ (พุ่ม ศรีไชยันต์)		เสนาบดีกระทรวงกลาโหม (พ.ศ. 2437 - พ.ศ. 2442)		พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม
พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นปราบปรปักษ์		รั้งตำแหน่งผู้บัญชาการกรมทหารเรือ (27 มีนาคม พ.ศ. 2441 - 31 สิงหาคม พ.ศ. 2442)		พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม
สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช		ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ (8 สิงหาคม พ.ศ. 2444 - 11 ธันวาคม พ.ศ. 2453)		พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต		ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ (12 มกราคม พ.ศ. 2476 - 2 มีนาคม พ.ศ. 2477)		พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอนุวัตน์จาตุรนต์

ด ค ก รายพระนามและชื่อชาวไทยที่ได้รับการฉลองวาระครบรอบโดยองค์การยูเนสโก
พระภิกษุ	สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส พุทธทาสภิกขุ พระครูวินัยธรมั่น ภูริทตฺโต สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส
พระมหากษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระบรมวงศานุวงศ์	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นนราธิปพงศ์ประพันธ์ สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์
ราชนิกุล	หม่อมหลวงปิ่น มาลากุล หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช หม่อมหลวงบุญเหลือ เทพยสุวรรณ หม่อมงามจิตต์ บุรฉัตร ณ อยุธยา เจ้าพระยาพระเสด็จสุเรนทราธิบดี
สามัญชน	สุนทรภู่ พระยาอนุมานราชธน ปรีดี พนมยงค์ กุหลาบ สายประดิษฐ์ เอื้อ สุนทรสนาน ป๋วย อึ๊งภากรณ์ กำพล วัชรพล พระยาศรีสุนทรโวหาร
ดูเพิ่ม สถานีย่อย มรดกโลกในไทย

ด ค ก เสนาบดีและรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหมของไทย
สมุหพระกลาโหม เจ้าพระยามหาเสนา (ปลี) เจ้าพระยาอรรคมหาเสนา เจ้าพระยามหาเสนา (ปิ่น) เจ้าพระยามหาเสนา (บุญมา) เจ้าพระยาวงศาสุรศักดิ์ (แสง วงศาโรจน์) เจ้าพระยาอัครมหาเสนา (สังข์) เจ้าพระยามหาเสนา (น้อย) สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ เจ้าพระยาสุรวงษ์ไวยวัฒน์ เจ้าพระยารัตนาธิเบศร์
เสนาบดีกระทรวงกลาโหม พระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนนริศรานุวัดติวงศ์ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นประจักษ์ศิลปาคม สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมพระภาณุพันธุวงศ์วรเดช พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดช เจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิต เจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิต สมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ เจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์วรพินิต พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบวรเดช พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมขุนสิงหวิกรมเกรียงไกร พระยาราชวังสัน พระยาประเสริฐสงคราม
รัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหม พระยาราชวังสัน พระยาพหลพลพยุหเสนา พระยาประเสริฐสงคราม หลวงพิบูลสงคราม มังกร พรหมโยธี หลวงเกรียงศักดิ์พิชิต สินธุ์ กมลนาวิน ชิต มั่นศิลป์ สินาดโยธารักษ์ จิร วิชิตสงคราม หลวงชาตินักรบ สฤษดิ์ ธนะรัชต์ ถนอม กิตติขจร ทวี จุลละทรัพย์ ครวญ สุทธานินทร์ ทวิช เสนีย์วงศ์ ณ อยุธยา ประมาณ อดิเรกสาร กฤษณ์ สีวะรา เสนีย์ ปราโมช สงัด ชลออยู่ เล็ก แนวมาลี เกรียงศักดิ์ ชมะนันทน์ เปรม ติณสูลานนท์ พะเนียง กานตรัตน์ ชาติชาย ชุณหะวัณ ชวลิต ยงใจยุทธ ประพัฒน์ กฤษณจันทร์ สุจินดา คราประยูร บรรจบ บุนนาค วิจิตร สุขมาก ชวน หลีกภัย ธรรมรักษ์ อิศรางกูร ณ อยุธยา เชษฐา ฐานะจาโร สัมพันธ์ บุญญานันต์ บุญรอด สมทัศน์ สมัคร สุนทรเวช สมชาย วงศ์สวัสดิ์ ประวิตร วงษ์สุวรรณ ยุทธศักดิ์ ศศิประภา สุกำพล สุวรรณทัต ยิ่งลักษณ์ ชินวัตร ประวิตร วงษ์สุวรรณ ประยุทธ์ จันทร์โอชา สุทิน คลังแสง ภูมิธรรม เวชยชัย (รัฐมนตรีช่วย) หลวงพรหมโยธี หลวงเสรีเริงฤทธิ์ พิชิต เกรียงศักดิ์พิชิต สวัสดิ์ สวัสดิ์รณรงค์ ชิต มั่นศิลป์ สินาดโยธารักษ์ จิร วิชิตสงคราม สังวรณ์ สุวรรณชีพ หลวงเทวฤทธิพันลึก ทวน วิชัยขัทคะ น้อม เกตุนุติ พระยาวิชิตชลธี หลวงสินธาวณัติก์ ปลด ปลดปรปักษ์ พิบูลภานุวัธน์ หลวงสุนาวินวิวัฒ์ สฤษดิ์ ธนะรัชต์ ผิน ชุณหะวัณ ถนอม กิตติขจร บุญชู จันทรุเบกษา สนอง ธนศักดิ์ ทวี จุลละทรัพย์ จิตติ นาวีเสถียร กฤษณ์ สีวะรา ถวิล รายนานนท์ สุรกิจ มัยลาภ บัว ศิริทรัพย์ อุสาห์ ชัยนาม กมล สีตกะลิน ทวิช เสนีย์วงศ์ ณ อยุธยา นิธิพัฒน์ ชาลีจันทร์ เล็ก แนวมาลี ประสงค์ คุณะดิลก ยศ เทพหัสดิน ณ อยุธยา อมร ศิริกายะ กวี สิงหะ พะเนียง กานตรัตน์ สมุทร์ สหนาวิน อาทิตย์ กำลังเอก วิมล วงศ์วานิช พิศิษฐ์ ศาลิคุปต์ ชัชชม กันหลง สมบัติ รอดโพธิ์ทอง โรช วิภัติภูมิประเทศ วิโรจน์ แสงสนิท วัฒนชัย วุฒิศิริ ยุทธศักดิ์ ศศิประภา อุดมเดช สีตบุตร ชัยชาญ ช้างมงคล ณัฐพล นาคพาณิชย์

ด ค ก เสนาบดีกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ และรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลังของไทย
เสนาบดีกรมพระคลังมหาสมบัติ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยาบำราบปรปักษ์ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระจักรพรรดิพงศ์
เสนาบดีกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนศิริธัชสังกาศ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย พระยาสุริยานุวัตร พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระจันทบุรีนฤนาถ พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศุภโยคเกษม พระยาโกมารกุลมนตรี พระยามโนปกรณ์นิติธาดา
รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลัง พระยามโนปกรณ์นิติธาดา เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ พระยามานวราชเสวี พระยาพหลพลพยุหเสนา พระยาไชยยศสมบัติ ปรีดี พนมยงค์ เภา เพียรเลิศ บริภัณฑ์ยุทธกิจ ควง อภัยวงศ์ เล้ง ศรีสมวงศ์ ดิเรก ชัยนาม พระยาศรีวิสารวาจา วิจิตร ลุลิตานนท์ พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิวัฒนไชย พระยาโทณวณิกมนตรี แปลก พิบูลสงคราม พระมนูภาณวิมลศาสตร์ หลวงวิจิตรวาทการ นายวรการบัญชา พจน์ สารสิน เสริม วินิจฉัยกุล โชติ คุณะเกษม สุนทร หงส์ลดารมภ์ บุญมา วงศ์สวรรค์ สมหมาย ฮุนตระกูล เสวตร เปี่ยมพงศ์สานต์ บุญชู โรจนเสถียร สุพัฒน์ สุธาธรรม เกรียงศักดิ์ ชมะนันทน์ อำนวย วีรวรรณ สุธี สิงห์เสน่ห์ ประมวล สภาวสุ วีรพงษ์ รามางกูร บรรหาร ศิลปอาชา พนัส สิมะเสถียร ธารินทร์ นิมมานเหมินท์ สุรเกียรติ์ เสถียรไทย บดี จุณณานนท์ ชัยวัฒน์ วิบูลย์สวัสดิ์ ทนง พิทยะ โฆสิต ปั้นเปี่ยมรัษฎ์ สมคิด จาตุศรีพิทักษ์ สุชาติ เชาว์วิศิษฐ ปรีดิยาธร เทวกุล ฉลองภพ สุสังกร์กาญจน์ สุรพงษ์ สืบวงศ์ลี สุชาติ ธาดาธำรงเวช กรณ์ จาติกวณิช ธีระชัย ภูวนาถนรานุบาล กิตติรัตน์ ณ ระนอง สมหมาย ภาษี อภิศักดิ์ ตันติวรวงศ์ อุตตม สาวนายน ปรีดี ดาวฉาย อาคม เติมพิทยาไพสิฐ เศรษฐา ทวีสิน พิชัย ชุณหวชิร (รัฐมนตรีช่วย) พระยามไหสวรรค์ ุขุนสมาหารหิตะคดี (โป๊ โปรคุปต์) หลวงนฤเบศร์มานิต เทียน เก่งระดมยิง วนิช ปานะนนท์ เล้ง ศรีสมวงศ์ อุดม สนิทวงศ์ วิจิตร ลุลิตานนท์ เสวตร เปี่ยมพงศ์สานต์ นายวรการบัญชา ประยูร ภมรมนตรี เผ่า ศรียานนท์ เจียม ญาโณทัย ทองแท่ง ทองแถม สมหมาย ฮุนตระกูล เยื่อ สุสายัณห์ สนั่น เกตุทัต ประมุท บุรณศิริ ทินกร พันธุ์กระวี ประภัทรพงศ์ เวชชาชีวะ ฉลอง ปึงตระกูล ชาญชัย ลี้ถาวร สุธี สิงห์เสน่ห์ จำรัส จตุรภัทร บรม ตันเถียร ไพจิตร เอื้อทวีกุล อำนวย ยศสุข สุบิน ปิ่นขยัน ศุภชัย พานิชภักดิ์ ประภัตร โพธสุธน สุชน ชามพูนท นิพนธ์ พร้อมพันธุ์ ชวลิต ธนะชานันท์ วีรพงษ์ รามางกูร ชวลิต โอสถานุเคราะห์ ไตรรงค์ สุวรรณคีรี บุญชู ตรีทอง อำนวย ปะติเส ชวรัตน์ ชาญวีรกูล เนวิน ชิดชอบ เสริมศักดิ์ การุญ ชัยวัฒน์ วิบูลย์สวัสดิ์ ธวัชวงศ์ ณ เชียงใหม่ จาตุรนต์ ฉายแสง สุรศักดิ์ นานานุกูล มารวย ผดุงสิทธิ์ พิเชษฐ พันธุ์วิชาติกุล พิสิฐ ลี้อาธรรม วราเทพ รัตนากร สุชาติ เชาว์วิศิษฐ ไชยยศ สะสมทรัพย์ สมหมาย ภาษี ประดิษฐ์ ภัทรประสิทธิ์ ระนองรักษ์ สุวรรณฉวี สุชาติ ธาดาธำรงเวช พิชัย นริพทะพันธุ์ พฤฒิชัย ดำรงรัตน์ มั่น พัธโนทัย บุญทรง เตริยาภิรมย์ วิรุฬ เตชะไพบูลย์ ทนุศักดิ์ เล็กอุทัย เบญจา หลุยเจริญ วิสุทธิ์ ศรีสุพรรณ สันติ พร้อมพัฒน์ จุลพันธ์ อมรวิวัฒน์ กฤษฎา จีนะวิจารณะ เผ่าภูมิ โรจนสกุล

ด ค ก ผู้บัญชาการทหารบกไทย
เจ้ากรมทหารบก	พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นดำรงราชานุภาพ · พระยาสุรศักดิ์มนตรี
เจ้ากรมยุทธนาธิการ	สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมพระภาณุพันธุวงศ์วรเดช · พระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนนริศรานุวัดติวงศ์ · พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดช
เสนาบดีกระทรวงกลาโหม	เจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิต · เจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิต · สมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ เจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์วรพินิต · พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบวรเดช · พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมขุนสิงหวิกรมเกรียงไกร
ผู้บัญชาการทหารบก	พระยาพหลพลพยุหเสนา · หลวงพิบูลสงคราม · พิชิต เกรียงศักดิ์พิชิต · อดุล อดุลเดชจรัส · ผิน ชุณหะวัณ · สฤษดิ์ ธนะรัชต์ · ถนอม กิตติขจร · ประภาส จารุเสถียร · กฤษณ์ สีวะรา · บุญชัย บำรุงพงศ์ · เสริม ณ นคร · เปรม ติณสูลานนท์ · ประยุทธ จารุมณี · อาทิตย์ กำลังเอก · ชวลิต ยงใจยุทธ · สุจินดา คราประยูร · อิสระพงศ์ หนุนภักดี · วิมล วงศ์วานิช · ประมณฑ์ ผลาสินธุ์ · เชษฐา ฐานะจาโร · สุรยุทธ์ จุลานนท์ · สมทัต อัตตะนันทน์ · ชัยสิทธิ์ ชินวัตร · ประวิตร วงษ์สุวรรณ · สนธิ บุญยรัตกลิน · อนุพงษ์ เผ่าจินดา · ประยุทธ์ จันทร์โอชา · อุดมเดช สีตบุตร · ธีรชัย นาควานิช · เฉลิมชัย สิทธิสาท · อภิรัชต์ คงสมพงษ์ · ณรงค์พันธ์ จิตต์แก้วแท้ · เจริญชัย หินเธาว์· พนา แคล้วปลอดทุกข์

ด ค ก ผู้บัญชาการทหารเรือไทย
ทหารเรือวังหน้า	พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว · กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ
ทหารเรือวังหลวง	สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ · เจ้าพระยาสุรวงษ์ไวยวัฒน์
ทหารเรือ (2430-33)	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์ · พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าขจรจรัสวงศ์ · พระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนนริศรานุวัดติวงศ์ · พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม · พระยาชลยุทธโยธินทร์ · สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมพระภาณุพันธุวงศ์วรเดช · สมเด็จเจ้าฟ้ากรมขุนนครสวรรค์วรพินิต
กระทรวงทหารเรือ (2433-75)	สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมพระภาณุพันธุวงศ์วรเดช · สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนนครราชสีมา · สมเด็จเจ้าฟ้ากรมหลวงนครสวรรค์วรพินิต · พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ · พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหลวงสิงหวิกรมเกรียงไกร
กองทัพเรือ (2475–ปัจจุบัน)	พระยาปรีชาชลยุทธ · พระยาวิชิตชลธี · สินธุ์ กมลนาวิน · พระยาวิจารณจักรกิจ · หลวงพลสินธวาณัติก์ · หลวงยุทธศาสตร์โกศล · หลวงชำนาญอรรถยุทธ์ · สวัสดิ์ ภูติอนันต์ · หม่อมเจ้าครรชิตพล อาภากร · จรูญ เฉลิมเตียรณ · ถวิล รายนานนท์ · กมล สีตกะลิน · เฉิดชาย ถมยา · สงัด ชลออยู่ · อมร ศิริกายะ · กวี สิงหะ · สมุทร์ สหนาวิน · สมบูรณ์ เชื้อพิบูลย์ · ประพัฒน์ จันทวิรัช · นิพนธ์ ศิริธร · ธาดา ดิษฐบรรจง · ประพัฒน์ กฤษณจันทร์ · วิเชษฐ การุณยวนิช · ประเจตน์ ศิริเดช · วิจิตร ชำนาญการณ์ · สุวัชชัย เกษมศุข · ธีระ ห้าวเจริญ · ประเสริฐ บุญทรง · ทวีศักดิ์ โสมาภา · ชุมพล ปัจจุสานนท์ · สามภพ อัมระปาล · สถิรพันธุ์ เกยานนท์ · กำธร พุ่มหิรัญ · สุรศักดิ์ หรุ่นเริงรมย์ · ณรงค์ พิพัฒนาศัย · ไกรสร จันทร์สุวานิชย์ · ณะ อารีนิจ · นริส ประทุมสุวรรณ · ลือชัย รุดดิษฐ์ · ชาติชาย ศรีวรขาน · สมประสงค์ นิลสมัย · เชิงชาย ชมเชิงแพทย์ · อะดุง พันธุ์เอี่ยม · จิรพล ว่องวิทย์

ด ค ก พระราชโอรสและพระราชธิดาในรัชกาลที่ 4 ที่ได้ทรงกรม
พระราชโอรส	กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาส • กรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร • กรมขุนพินิตประชานาถ • กรมพระจักรพรรดิพงษ์ • กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช • กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ • กรมหลวงพิชิตปรีชากร • กรมหลวงอดิศรอุดมเดช • กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ • กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม • กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ • กรมหมื่นราชศักดิ์สโมสร • กรมหมื่นทิวากรวงศ์ประวัติ • กรมขุนศิริธัชสังกาศ • กรมหลวงสรรพสาตรศุภกิจ • กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ • กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ • กรมพระยาวชิรญาณวโรรส • กรมพระสมมตอมรพันธุ์ • กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา • กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป • กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ • กรมพระยาดำรงราชานุภาพ • กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา • กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ • กรมขุนมรุพงษ์ศิริพัฒน์ • กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์ • กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย
พระราชธิดา	กรมหลวงสมรรัตนศิริเชฐ • กรมหลวงวิสุทธิกระษัตริย์ • กรมขุนขัตติยกัลยา • กรมหลวงทิพยรัตนกิริฏกุลินี
เจ้าต่างกรม ใน รัชกาลที่ 1 • รัชกาลที่ 2 • รัชกาลที่ 3 • รัชกาลที่ 4 • รัชกาลที่ 5 • รัชกาลที่ 9 • วังหน้าและวังหลัง

ด ค ก การเฉลิมพระยศเจ้านายในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์
สมเด็จพระ / กรมสมเด็จพระ	สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี † สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี † สมเด็จพระศรีสุลาลัย สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี † สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา † สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก † สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี
กรมพระยา	กรมพระยาเดชาดิศร กรมพระยาสุดารัตน์ราชประยูร กรมพระยาบำราบปรปักษ์ กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ กรมพระยาวชิรญาณวโรรส กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ กรมพระยาชัยนาทนเรนทร †
กรมพระ	กรมพระเทพสุดาวดี กรมพระศรีสุดารักษ์ กรมพระอนุรักษ์เทเวศร์ (*) กรมพระปรมานุชิตชิโนรส กรมพระรามอิศเรศ กรมพระพิพิธโภคภูเบนทร์ กรมพระพิทักษ์เทเวศร์ กรมพระเทเวศร์วัชรินทร์ กรมพระจักรพรรดิพงษ์ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ กรมพระสมมตอมรพันธ์ กรมพระเทพนารีรัตน์ † กรมพระจันทบุรีนฤนาถ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต กรมพระสุทธาสินีนาฏ กรมพระกำแพงเพชรอัครโยธิน กรมพระชัยนาทนเรนทร กรมพระศรีสวางควัฒน
กรมหลวง	กรมหลวงธิเบศรบดินทร์ กรมหลวงนรินทรรณเรศ กรมหลวงจักรเจษฎา กรมหลวงอิศรสุนทร (*) () กรมหลวงเทพหริรักษ์ กรมหลวงศรีสุนทรเทพ กรมหลวงเสนานุรักษ์ (*) กรมหลวงพิทักษมนตรี กรมหลวงเทพยวดี กรมหลวงเทพพลภักดิ์ กรมหลวงรักษ์รณเรศ กรมหลวงเสนีบริรักษ์ กรมหลวงพิเศษศรีสวัสดิ สุขวัฒนวิไชย † กรมหลวงภูวเนตรนรินทรฤทธิ์ กรมหลวงมหิศวรินทรามเรศร์ กรมหลวงสรรพศิลป์ปรีชา กรมหลวงวงศาธิราชสนิท กรมหลวงนรินทรเทวี † กรมหลวงวรศักดาพิศาล กรมหลวงวิสุทธิกระษัตริย์ † กรมหลวงพิชิตปรีชากร กรมหลวงวรเสรฐสุดา กรมหลวงบดินทรไพศาลโสภณ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม กรมหลวงศรีรัตนโกสินทร กรมหลวงสมรรัตนศิริเชฐ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ กรมหลวงเพชรบุรีราชสิรินธร กรมหลวงปราจิณกิติบดี กรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช กรมหลวงสรรพสาตรศุภกิจ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ กรมหลวงนครราชสีมา กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ กรมหลวงสุโขทัยธรรมราชา () กรมหลวงลพบุรีราเมศวร์ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์ กรมหลวงทิพยรัตนกิริฏกุลินี กรมหลวงสงขลานครินทร์ † กรมหลวงสิงหวิกรมเกรียงไกร กรมหลวงวชิรญาณวงศ์ กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ กรมหลวงชินวราลงกรณ † กรมหลวงวชิรญาณสังวร † กรมหลวงราชสาริณีสิริพัชร
กรมขุน	กรมขุนสุนทรภูเบศร์ กรมขุนกษัตรานุชิต กรมขุนอิศรานุรักษ์ กรมขุนศรีสุนทร กรมขุนอิศเรศรังสรรค์ (*) กรมขุนกัลยาสุนทร กรมขุนสถิตย์สถาพร กรมขุนนรานุชิต กรมขุนธิเบศร์บวร กรมขุนพินิตประชานาถ () กรมขุนวรจักรธรานุภาพ กรมขุนราชสีหวิกรม กรมขุนรามินทรสุดา † กรมขุนอนัคฆนารี † กรมขุนภูวนัยนฤเบนทราธิบาล กรมขุนเจริญผลภูลสวัสดิ์ กรมขุนขัตติยกัลยา † กรมขุนเทพทวาราวดี () () กรมขุนอรรควรราชกัลยา กรมขุนศรีธรรมราชธำรงฤทธิ์ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา กรมขุนสงขลานครินทร์ กรมขุนสุพรรณภาควดี กรมขุนเพ็ชรบูรณ์อินทราไชย กรมขุนพิจิตรเจษฎ์จันทร์ † กรมขุนสวรรคโลกลักษณวดี กรมขุนศิริธัชสังกาศ กรมขุนมรุพงษ์ศิริพัฒน์ กรมขุนศรีสัชนาลัยสุรกัญญา † กรมขุนอู่ทองเขตขัตติยนารี
กรมหมื่น	กรมหมื่นนรินทรพิทักษ์ กรมหมื่นศักดิพลเสพ (*) กรมหมื่นนราเทเวศร์ กรมหมื่นนเรศร์โยธี กรมหมื่นเสนีเทพ กรมหมื่นเจษฏาบดินทร์ () กรมหมื่นอินทรพิพิธ กรมหมื่นจิตรภักดี กรมหมื่นศรีสุเรนทร์ กรมหมื่นสุรินทรรักษ์ กรมหมื่นสุนทรธิบดี กรมหมื่นนรินทรเทพ กรมหมื่นศรีสุเทพ กรมหมื่นณรงค์หริรักษ์ กรมหมื่นเสพสุนทร กรมหมื่นอมรมนตรี กรมหมื่นนเรนทรบริรักษ์ กรมหมื่นสวัสดิวิชัย กรมหมื่นไกรสรวิชิต กรมหมื่นสนิทนเรนทร์ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ กรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ กรมหมื่นอมเรนทรบดินทร์ กรมหมื่นถาวรวรยศ กรมหมื่นอลงกฎกิจปรีชา กรมหมื่นภูบาลบริรักษ์ กรมหมื่นเชษฐาธิเบนทร์ กรมหมื่นภูมินทรภักดี กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาส กรมหมื่นมนตรีรักษา กรมหมื่นเทวานุรักษ์ กรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร กรมหมื่นอดุลยลักษณสมบัติ กรมหมื่นอุดมรัตนราษี กรมหมื่นภูบดีราชหฤทัย กรมหมื่นบวรวิไชยชาญ (*) กรมหมื่นกษัตริย์ศรีศักดิเดช กรมหมื่นอมเรศรัศมี กรมหมื่นอานุภาพพิศาลศักดิ์ กรมหมื่นอนันตการฤทธิ์ กรมหมื่นสิทธิสุขุมการ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ กรมหมื่นพิศาลบวรศักดิ กรมหมื่นบริรักษ์นรินทรฤทธิ์ กรมหมื่นสถิตย์ธำรงสวัสดิ์ กรมหมื่นนฤบาลมุขมาตย์ กรมหมื่นราชศักดิ์สโมสร กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย กรมหมื่นปราบปรปักษ์ กรมหมื่นทิวากรวงษ์ประวัติ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา กรมหมื่นจรัสพรปฏิภาณ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป กรมหมื่นวรวัฒน์สุภากร กรมหมื่นพิไชยมหินทโรดม กรมหมื่นอนุพงษ์จักรพรรดิ์ กรมหมื่นชาญไชยบวรยศ กรมหมื่นสรรควิไสยนรบดี กรมหมื่นกวีพจน์สุปรีชา กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ กรมหมื่นไชยาศรีสุริโยภาส กรมหมื่นอนุวัตน์จาตุรนต์ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช กรมหมื่นเทววงศวโรทัย กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร กรมหมื่นนครสวรรค์ศักดิพินิต กรมหมื่นนราธิปพงศ์ประพันธ์ กรมหมื่นอดิศรอุดมศักดิ์ กรมหมื่นจันทบุรีสุรนาถ กรมหมื่นสุทธนารีนาถ
= สืบราชสมบัติ = สยามมกุฎราชกุมาร * = กรมพระราชวังบวร ตัวเอียง = ฝ่ายใน ตัวหนา = ยังทรงพระชนม์ † = หลังสิ้นพระชนม์ = ถอดจากฐานันดรศักดิ์
สมัยกรุงศรีอยุธยา สมัยกรุงธนบุรี สมัยกรุงรัตนโกสินทร์

ด ค ก พระราชโอรสในพระมหากษัตริย์แห่งราชวงศ์จักรี
รัชกาลที่ 1	เจ้าฟ้าฉิม** ()* เจ้าฟ้าจุ้ย** พระองค์เจ้ากล้าย พระองค์เจ้าทับทิม พระองค์เจ้าอภัยทัต พระองค์เจ้าอรุโณทัย** พระองค์เจ้าทับ พระองค์เจ้าคันธรส พระองค์เจ้าสุริยา พระองค์เจ้าวาสุกรี พระองค์เจ้าฉัตร พระองค์เจ้าสุริยวงศ์ พระองค์เจ้าไกรสร พระองค์เจ้าดารากร พระองค์เจ้าดวงจักร พระองค์เจ้าสุทัศน์
รัชกาลที่ 2	เจ้าฟ้าราชกุมาร เจ้าฟ้ามงกุฎ ()* เจ้าฟ้าจุฑามณี** เจ้าฟ้าอาภรณ์ เจ้าฟ้ามหามาลา เจ้าฟ้าปิ๋ว พระองค์เจ้าทับ ()* พระองค์เจ้าหนูดำ พระองค์เจ้ากล้วยไม้ พระองค์เจ้าเนียม พระองค์เจ้าโคมเพชร พระองค์เจ้าพนมวัน พระองค์เจ้ากุญชร พระองค์เจ้าทินกร พระองค์เจ้ากุสุมา พระองค์เจ้ามั่ง พระองค์เจ้านก พระองค์เจ้าเรณู พระองค์เจ้าอำไพ พระองค์เจ้าอัมพร พระองค์เจ้าขัตติยวงศ์ พระองค์เจ้าไพฑูรย์ พระองค์เจ้าชุมแสง พระองค์เจ้ากลาง พระองค์เจ้าโต พระองค์เจ้านวม พระองค์เจ้าขัตติยา พระองค์เจ้ามรกฎ พระองค์เจ้านิลรัตน พระองค์เจ้าเน่า พระองค์เจ้าอรุณวงษ์ พระองค์เจ้ากปิตถา พระองค์เจ้าปราโมช พระองค์เจ้าเกยูร
รัชกาลที่ 3	พระองค์เจ้ากระวีวงศ์ พระองค์เจ้าคเนจร พระองค์เจ้าลักขณานุคุณ พระองค์เจ้าดำ พระองค์เจ้าโกเมน พระองค์เจ้าศิริวงศ์ พระองค์เจ้างอนรถ พระองค์เจ้าลดาวัลย์ พระองค์เจ้าอุไร พระองค์เจ้าชุมสาย พระองค์เจ้าเปียก พระองค์เจ้าอรรณพ พระองค์เจ้าลำยอง พระองค์เจ้าเฉลิมวงศ์ พระองค์เจ้าอมฤตย์ พระองค์เจ้าสุบรรณ พระองค์เจ้าสิงหรา พระองค์เจ้าชมพูนุท พระองค์เจ้าจินดา
รัชกาลที่ 4	เจ้าฟ้าโสมนัส เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ ()* เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ พระองค์เจ้าจิตรเจริญ พระองค์เจ้านพวงศ์ พระองค์เจ้าสุประดิษฐ์ พระองค์เจ้าเกษมสันต์โสภาคย์ พระองค์เจ้ามนุษยนาคมานพ พระองค์เจ้าทักษิณาวัฏ พระองค์เจ้าคัคณางคยุคล พระองค์เจ้าชุมพลสมโภช พระองค์เจ้าศุขสวัสดี พระองค์เจ้าเกษมศรีศุภโยค พระองค์เจ้าเสวตรวรลาภ พระองค์เจ้ากมลาสเลอสรรค์ พระองค์เจ้าไชยานุชิต พระองค์เจ้าจรูญฤทธิเดช พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ พระองค์เจ้ากาพย์กนกรัตน์ พระองค์เจ้ากฤษดาภินิหาร พระองค์เจ้าเฉลิมลักษณเลิศ พระองค์เจ้าศรีสิทธิธงไชย พระองค์เจ้าวัฒนานุวงศ์ พระองค์เจ้าดำรงฤทธิ์ พระองค์เจ้าทองกองก้อนใหญ่ พระองค์เจ้าทองแถมถวัลยวงศ์ พระองค์เจ้าเจริญรุ่งราษี พระองค์เจ้าอุณากรรณอนันตนรไชย พระองค์เจ้าเทวัญอุไทยวงศ์ พระองค์เจ้าสวัสดิโสภณ พระองค์เจ้าแดง พระองค์เจ้าจันทรทัตจุฑาธาร พระองค์เจ้าสวัสดิประวัติ พระองค์เจ้าวรวรรณากร พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร พระองค์เจ้าศรีเสาวภางค์ พระองค์เจ้าโสณบัณฑิต พระองค์เจ้าไชยันตมงคล
รัชกาลที่ 5	เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ()^ ()* เจ้าฟ้าตรีเพ็ชรุตม์ธำรง เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนาถ เจ้าฟ้าศิริราชกกุธภัณฑ์ เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ เจ้าฟ้าจุฑาธุชธราดิลก เจ้าฟ้าประชาธิปกศักดิเดชน์ ()* เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ()^ เจ้าฟ้าอิศริยาลงกรณ์ เจ้าฟ้าสมมติวงศ์วโรทัย เจ้าฟ้ามหิดลอดุลเดช เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ เจ้าฟ้ายุคลฑิฆัมพร พระองค์เจ้าอิศรวงศ์วรราชกุมาร พระองค์เจ้านภางค์นิพัทธพงศ์ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ พระองค์เจ้าเพ็ญพัฒนพงศ์ พระองค์เจ้ากิติยากรวรลักษณ์ พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม พระองค์เจ้าจิรประวัติวรเดช พระองค์เจ้าวุฒิไชยเฉลิมลาภ พระองค์เจ้าอาภากรเกียรติวงศ์ พระองค์เจ้าสุริยงประยุรพันธุ์ พระองค์เจ้าบุรฉัตรไชยากร พระองค์เจ้าดิลกนพรัฐ พระองค์เจ้ารังสิตประยูรศักดิ์ พระองค์เจ้าวุฒิสมัยวโรดม พระองค์เจ้าเขจรจิรประดิษฐ์ พระองค์เจ้าอิศริยาภรณ์ พระองค์เจ้าอนุสรณ์ศิริประสาธน์ พระองค์เจ้าอุรุพงษ์รัชสมโภช
รัชกาลที่ 6	ไม่มีพระราชโอรส
รัชกาลที่ 7	ไม่มีพระราชโอรส-ธิดา
รัชกาลที่ 8	ไม่มีพระราชโอรส-ธิดา
รัชกาลที่ 9	เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ()^ ()*
รัชกาลที่ 10	หม่อมเจ้าจุฑาวัชร หม่อมเจ้าวัชรเรศร หม่อมเจ้าจักรีวัชร หม่อมเจ้าวัชรวีร์ เจ้าฟ้าทีปังกรรัศมีโชติ
()* สืบราชสมบัติ ** กรมพระราชวังบวรสถานมงคล ()^ สยามมกุฎราชกุมาร ถูกถอดจากฐานันดรศักดิ์

• ชาวไทยที่ได้รับการฉลองวาระครบรอบโดยยูเนสโก
• บุคคลที่เกิดในปี พ.ศ. 2406
• บุคคลที่เสียชีวิตในปี พ.ศ. 2490
• สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ ชั้น 4
• เจ้าฟ้าชาย
• กรมพระยา
• พระราชโอรสในรัชกาลที่ 4
• องคมนตรีในรัชกาลที่ 5
• องคมนตรีในรัชกาลที่ 6
• องคมนตรีในรัชกาลที่ 7
• อภิรัฐมนตรี
• ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ของไทย
• รัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหมไทย
• รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลังไทย
• ราชสกุลจิตรพงศ์
• ทหารบกชาวไทย
• ผู้ได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ม.จ.ก. (ฝ่ายหน้า)
• ผู้ได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ น.ร.
• ผู้ได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ป.จ.ว.
• ผู้ได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ร.ว.
• ผู้ได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ม.ป.ช.
• ผู้ได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ม.ว.ม.
• ผู้ได้รับเหรียญ ร.ด.ม.(ผ)
• ผู้ได้รับเหรียญ ร.ด.ม.(ศ)
• ผู้ได้รับเหรียญจักรมาลา
• ผู้ได้รับเหรียญรัตนาภรณ์ ม.ป.ร.2
• ผู้ได้รับเหรียญรัตนาภรณ์ จ.ป.ร.1
• ผู้ได้รับเหรียญรัตนาภรณ์ ว.ป.ร.1
• ผู้ได้รับเหรียญรัตนาภรณ์ ป.ป.ร.1
• ผู้ได้รับเหรียญรัตนาภรณ์ อ.ป.ร.1
• สมาชิกกองเสือป่า
• บุคคลในประวัติศาสตร์กรุงรัตนโกสินทร์
• บุคคลในยุครัชกาลที่ 5